گرچه استان یزد کویری و خشک است و مردمان آن همیشه از کم
آبی رنج برده و قناعت پیشه کرده اند اما این خطه باغ هایی زیبا در خود دارد
که چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند و این سئوال را در ذهن بیننده
تداعی می کند که چگونه ممکن است در این شهر چنین زیبایی تلفیق با ذوق و هنر
معماری نهفته باشد.
این استان به لحاظ داشتن باغ های زیبای ایرانی که حتی در میراث جهانی
نیز به ثبت رسیده است، در آستانه نوروز، زیبایی و دل انگیزی خود را به رخ
می کشد و هر بیننده ای را به سوی خود فرا می خواند.
هر یک از این باغ ها متعلق به خاندانی ثروتمند و خانی معروف و بزرگ بوده اند که در گوشه گوشه این شهر کویری ساخته و بنا شده اند.
از جمله این باغ ها می توان باغ و عمارت دولت آباد یزد را نام برد که
از لحاظ معماری، شیوه ساخت، تزئینات و طراحی بیانگر فرهنگ و شیوه زندگی در
دوران خود هستند.
باغ دولت آباد یزد
باغ دولت آباد از باغهای قدیمی شهر یزد در کشور ایران و هم ردیف باغ فین در کاشان و باغ شاهزاده ماهان در کرمان می‌باشد.
بادگیر عمارت بادگیر آن با ارتفاع ۳۳/۸ متر بلندترین بادگیر خشتی شناخته شده در جهان است.
این باغ در تاریخ ۱۳۴۶/۱۲/۲۳ به شماره ۷۷۴ در ردیف آثار ملی ایران قرار
گرفته است؛ و همچنین یکی از باغهای ایرانی ثبت شده در میراث جهانی توسط
یونسکو است.
تاریخچه باغ دولت آباد یزد
باغ دولت آباد یزد در اواخر دوره افشاریه و درسال ۱۱۶۰ ه. ق توسط محمد
تقی خان معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث
گردید. مرحوم محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتررا احداث نمود و آب
را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت‌آباد رساند و سپس مجموعه حکومتی
(دارالحکومه) خو د را بنا کرد. این باغ با مساحتی درحدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع
شامل ساختمانها، حوض‌ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها
باغهای با درختان انار و انگور و... باگل‌های فراوانی زینت بخش محیط
بوده‌اند..
قنات تاریخی عظیم دولت‌آباد با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال از احداث پنج رشته
قنات تشکیل شده و از ارتفاعات مهریز سرچشمه میگرفته و پس از مشروب کردن
بخشی از زمینهای مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و طی بیش از ۵۰
کیلومتر به یزد میرسیده و باغ دولت‌آباد را آبیاری میکرده. اما این باغ در
حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور آبیاری می‌شود.
باغ دولت آباد پس از محمد تقی خان رو به ویرانی رفت و اگرچه دوباره مورد
مرمت قرار گرفت ولی هیچگاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهد خان بزرگ
نرسید.
عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت آباد از سال 1348 توسط دفتر فنی سازمان
ملی حفاظت آثار باستانی آغاز شد و تا سال 1316 ادامه داشته است. بخش هایی
از مجموعه که مورد مرمت قرار گرفت عبارتند از: عمارت تالار آیینه، عمارت
مستخدمین، آشپزخانه ها، عمارت تهران، قسمت ساباط و آب انبار عمارت حرمخانه،
عمارت بادگیر و عمارت سرو، عمارت بهشت آیین، همچنین در فاصله سال های 1355
تا 1361 عملیات باغسازی و محوطه سازی در این باغ تاریخی صورت پذیرفت. باغ
دولت آباد یزد در تاریخ 23/12/1346 به شماره 774 در ردیف آثار ملی کشور
قرار گرفت.
از سال 1348 تا 1364 وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره اوقاف اجاره
نموده و در اختیار دفتر حفاظت آثار باستانی کشور قرار داد. در حال حاضر
باغ در اختیار متولی موقوفه قرار دارد.
معرفی باغ دولت آباد یزد
باغ دولت آباد یزد واقع در خارج دیوارهای شهر یزد ، یک باغ منظم الشکل
است که درحدود سـال 1712 .م به عنوان اقامتـگاه فرماندار شناخته شد . سطح
یـازده هکـتاری باغ به دو بخش تقسیم شده آست: یک باغ خصوصی برای خانواده
ویک باغ برای مراسم و ورزش.
اقامتـگاه زمسـتانی خانواده در باغ خصوصی رو به تـابش جــنوب قرار گرفته
است در طرف دیگر ، اقامتگاه تابستانی قرار گرفته است که در سایه قرار
گرفته واز آزار هوای بسیار گرم فارغ است و به وسیله پنج حوض ونسیمی که در
بادگیرمی وزد خنک می شود. در نواری که میان دو ساختمان و در راستای محور
مرکز قرار گرفته است شبدر کاشته شده است و این در حالی است که در دو طرف
این نوار درختان گیلاس و انار کاشته شده اند. بخشهای اندرونی و آشپزخانه
درکنار دیوارهای باغ تشریفات احداث شده اند.
باغ دولت آباد یزد مدتها محل اقامت کریم خان زند بوده و مدتی نیز در
دوره قاجاریه عبدالرضاخان یزدی که با شاه زادگان قاجاری بمبارزه بر خواسته
بوده در آنجا کروفری داشته و در دوره زندیه و قاجار یه در شمار زیباترین
باغها بوده و اکنون نیز وجود دارد.
یکی از خصوصیات مهم این باغ، نظم دقیق و هندسی در نحوه کاشتن درختان است
و برای این منظور هر بخش از باغ که به مربع یا مستطیل است به مربع های
کوچک تقسیم و در هر راس این شبکه مربعی یک درخت که عمر طولانی تر دارد
کاشته می شد و سپس این مربع ها به مربع های کوچک تر تقسیم و در هر راس آن
درختان با عمر متوسط و به همین ترتیب درختان با عمر کوتاه در رأس های مربع
های میان آنها کاشته می شد.
شناخت سازمان فضایی باغ دولت آباد یزد
همانطور که در بخش معرفی باغ ذکر گردید ساختار فضـایی از دو بخش تشکیل گردیده، بخش خصوصی و بخش عمومی.
بخش عمومی بوسیله یک محـور قـوی به دو قسمت (کـرت) تقسیم شده است.
محـوری که اقامتگاه تابستانی را به اقامتگاه زمستانی متصل می کند. اما چرا
طراح بدینگونه با مسئله برخورد نموده؟ آیا این بهترین جواب مسئله بود؟ یا
بهتر است بپـرسیم مهمترین دغـدغـه طراح چه بوده؟
در باغ فین کاشان طراح در ظاهر به نوع دیگری با مسئله برخورد کرده است،
بطوریکه از تقاطع دو محور اصلی باغ است که یک چـهار باغ شکل گرفته است. اما
نکته ای که در اینجا حائز اهمیت می باشد این است که در باغ فـین کاشا
ن
هم همانند باغ دولـت آباد، یک محور اصلی وجود دارد به این صورت که محور
راستای ورودی، محـوراصلی و قویـتر محسـوب می گردد و محـور دیگر نسبت به آن
محور فرعـی می باشد ، در واقع در ابتدا یک دو باغ و بدنبال آن چهار باغ
شکل گرفته است.
نکته قابل تامل دیگری که در ساخـتارفضـایی باغ دولـت آباد همانند سایر
باغهای ایرانـی همچون : فـین کاشان، تـاج آباد نطنز، باغ های شـیراز ...
روبرو می شویم نحوه قرار گیری این محور قوی (شمالی ــ جنوبی) است.
معمار با قرار دادن این محور در راستای طول زمین مستطیل شکل باغ باعث
تشدید شدن درک فضـایی از شکلیت (مستطیلی ) بـاغ می شود. چناچه طـول باغ و
در نتیجه کلیت بـاغ بزرگتر و با پرسکتیو عمیق تری ادراک می گردد.
موقعیت باغ دولت آباد یزد
یزد به دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتباط خاصی که به دلیل واقع شدن در
مرکز کشور داشته از روزگاران پیش همواره مورد توجه و دارای جایگاه ویژهای
بوده است. استان یزد با شرایط آب و هوایی بیابانی گرم و خشک و مقدار متوسط
بارندگی سالانه بین 50 تا 100 میلیمتر، یکی از خشکترین استانهای کشور به
شمار میرود. اختلاف دمای شب و روز در این استان بین 9/11 تا 7/20 درجه
سانتیگراد متغیر است.
